اميرحسن زاده كارشناس ارشد مركز تقويم موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران در خبرآنلاين نوشت:

انطباق دقيق رويدادهاي تقويم هجري قمري و شمسي كار سختي است؛ اما با استفاده از نرم افزارهاي رويت هلال مشخص مي شود كه عاشوراي 61 هجري قمري در روز سه شنبه 20 مهر يا چهارشنبه 21 مهر اتفاق افتاده است.

تقويم رسمي كشور بر اساس هجري خورشيدي است. همان طور كه از نام آن بر مي آيد، مبداء آن هجرت پيامبر اسلام (صلي ا... عليه و آله و سلم) از مكّه به مدينه است و طول سال آن، مدت زمان بين دو عبور متوالي مركز خورشيد از نقطه اعتدال بهاري است كه به طور متوسط 365.242198 شبانه روز يا 365 شبانه روز و 5 ساعت و 48 دقيقه و 45 ثانيه حساب شده است.

برخلاف تصور عموم، تقويمي كه امروز از آن استفاده مي كنيم، از سال 1304 هجري خورشيدي به عنوان تقويم رسمي كشور مورد استفاده قرار مي گيرد؛ اما تقويم هجري قمري براي ثبت بسياري از وقايع تاريخي مورد استفاده مورخان بوده است. ضمن آن كه بسياري از مناسبت ها و اعياد تقويم بر پايه هجري قمري است. بنابراين مسئله انطباق تاريخ هاي تقويم هجري قمري و شمسي همواره مورد توجه منجمين و مورخين بوده است. يكي از اين موارد انطباق واقعه عاشورا (10 محرم 61 هجري قمري) با تقويم هجري شمسي است. براي وارد شدن به اين بحث، ابتدا نگاهي دقيق تر به تقويم هجري قمري مي اندازيم.

مبناي تقويم هجري قمري
تقويم هجري قمري هلالي، تقويم ديني مسلمانان جهان است. مبدأ اين تقويم، اول محرم سالي است كه پيامبر اكرم (صلي ا... عليه و آله و سلم) از مكة معظمه به مدينة منوره هجرت فرمود. اين مبدأ در اغلب كشورهاي اسلامي ، روز جمعه 1 محرم سال 1 هجري قمري، مطابق 27 تير 1 هجري شمسي و مطابق 16 ژوئية 622 ميلادي (ژوليني) اختيار شده است. سال هاي اين تقويم شامل 12 ماه قمري هلالي است كه به ترتيب عبارتند از: محرم ،صفر، ربيع الاول، ربيع الثاني، جمادي الاول، جمادي الثاني، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذي القعده و ذي الحجه.

طول ماه هلالي، مدت زمان بين دو لحظة ماه نوي نجومي متوالي است. مقدار متوسط طول ماه هلالي حدود 29.530589 شبانه روز يا معادل 29 شبانه روز و 12 ساعت و 44 دقيقه و 3 ثانيه است. بنابراين به طور متوسط طول سال قمري برابر با 354.367068 شبانه روز = 29.530589 × 12 است. اين تقويم به دو شكل هلالي و قراردادي مورد استفاده قرار مي گيرد.

تقويم هجري قمري هلالي

در اين نوع تقويم كه در كشورهاي اسلامي به منظور تعيين اعياد و مناسبت هاي مذهبي استفاده مي شود، تاريخ اول هر ماه با رؤيت هلال ماه نو در شامگاه روز بيست ونهم يا سي اُم ماه قبل، تعيين مي شود. در نتيجه، تعداد شبانه روزهاي هر ماه قمري برابر با مدت زمان بين دو رؤيت متوالي هلال ماه نو است. اين نوع روش آغاز ماه، پيش از اسلام به ويژه در بين اقوام سومري، بابلي و يهودي نيز رايج و سابقه ي طولاني داشته است.

پيش بيني وضعيت رؤيت هلال ماه هاي قمري به مقادير مشخصه هاي ماه و خورشيد و موقعيت جغرافيايي رصدگر در لحظه غروب خورشيدِ روز بيست ونهم ماه قبل بستگي دارد. در واقع در اين تقويم كارشناسان با محاسبه مشخصه هاي ماه و خورشيد در زمان غروب خورشيد روز بيست ونهم ماه قمري و مقايسه آن با معيارها و ركوردها، وضعيت رؤيت پذيري هلال ماه را پيش بيني مي كنند.
اين امكان وجود دارد كه هلال ماه نو در مكاني بر روي كره زمين، دقايقي بعد از غروب خورشيد روز بيست و نهم رؤيت شود و در مكان ديگري رؤيت نشود كه اين اختلافِ يك شبانه روزي در رؤيت هلال ماه هاي قمري، اختلاف يك شبانه روزي را در تقويم هجري قمري هلالي كشورهاي اسلامي سبب مي شود.

مطابق حكم شرعي اگر هلال ماه در شامگاه بيست ونهم ماه رؤيت شود، آن ماه به پايان رسيده و فردا اول ماه بعد است؛ ولي اگر هلال ماه در شامگاه روز بيست ونهم رويت نشد، ماه 30 روزه مي شود. بنابراين ماه قمري نمي تواند 28 روزه يا 31 روزه باشد. ضمن آن كه در تقويم هجري قمري هلالي، براي توالي ماه هاي 29 و 30 روزه نظم و قاعده مشخصي وجود ندارد. از اين رو ممكن است چند ماه متوالي 29 روزه يا 30 روزه وجود داشته باشد.

تقويم هجري قمري قراردادي

تاريخ نويسان و ساير پژوهشگران براي سهولت در محاسبات روزمره تقويم هجري قمري و بر طرف كردن اشكالات ناشي از اختلاف در تقويم هجري قمري هلالي در كشورهاي اسلامي، از تقويمي به نام«تقويم هجري قمري قراردادي» استفاده مي كنند. البته اين نوع تقويم در تعيين اول ماه هاي قمري كاربردي ندارد.

مبداء تقويم و نام ماه هاي اين تقويم همانند تقويم هجري قمري هلالي است. اما تعداد شبانه روز ماه هاي اين تقويم، متناوباً 30 و 29 شبانه روز است. يعني ماه محرّم 30 شبانه روز، ماه صفر 29 شبانه روز و همين طور تا آخر در نظر گرفته مي شود. البته همان طور كه ذكر شد، اين نوع تقويم در تعيين اول ماه هاي قمري تقويم كشورهاي اسلامي كاربردي ندارد.

محاسبه عددي تاريخ واقعه عاشورا

همان طور كه ذكر شد، مبدا هر دو اين تقويم ها يكي است اما طول سال آنها با يكديگر متفاوت است. در واقع طول سال قمري به طور متوسط 10.87513 شبانه روز كمتر از سال شمسي است و همين باعت اختلاف 43 ساله بين اين دو تقويم شده است (43= 1389-1432). بسياري از مردم، اين مسئله را با جابه جايي ماه مبارك رمضان در بين فصول سال تجربه كرده اند.

يك روش به دست آوردن تاريخ هجري شمسي واقعه عاشورا استفاده از همين مقادير متوسط طول سال شمسي و قمري است. امسال اول محرم 1432 مصادف با سه شنبه 16 آذر 1389 بود.

با توجه به اين كه از اول محرم سال 61 هجري به اندازه 1371 سال قمري گذشته، پس از آن روز به اندازه 485837.25 شبانه روز طي شده است كه اگر اين عدد را بر طول متوسط سال شمسي تقسيم كنيم به 1330 سال و 65 روز مي رسيم. اين بدان معني است كه اگر از 16 آذر 1389 به اين اندازه به عقب برويم به 11 مهر 59 هجري شمسي مي رسيم كه مقارن با اول محرم سال 61 هجري قمري است. بنابراين با اين محاسبه ساده درخواهيم يافت كه 10 محرم (عاشورا) سال 61 هجري قمري مقارن با 20 مهر سال 59 هجري شمسي است.

محاسبه تاريخ واقعه عاشورا بر اساس رويت هلال

با استفاده از تطبيق تقويم هجري قراردادي با ميلادي (به كمك نرم افزارهايي مانند (Accurate Times مشخص مي شود كه اول محرم 61 هجري قمري برابر 1 اكتبر 680 ميلادي (ژولي) است و بنابراين عاشورا مقارن با 10 اكتبر 680 ميلادي (ژولي) يا چهارشنبه 21 مهر 59 هجري شمسي است. البته به دليل استفاده از تقويم قراردادي اين تاريخ مي تواند يك يا دو روز با تاريخ واقعي اختلاف داشته باشد.

حال با مراجعه به نرم افزارهايي مانندMoon Calculator مشخص مي شود كه مقارنه ماه و خورشيد (ماه نو) در محرم سال 61 هجري در ساعت 17:11 به وقت محلي روز 28 سپتامبر 680 ميلادي اتفاق افتاده و در شامگاه فرداي آن روز، 29 سپتامبر، هلال ماه در كربلا به جدايي بيش از 11 درجه از خورشيد رسيده و در زمان غروب خورشيد، ارتفاع ماه بيش از 8 درجه است. رويت چنين هلالي با چشم غيرمسلح ممكن است؛ بنابراين پيش بيني مي شود كه 30 سپتامبر 680 ميلادي مقارن با اول محرم 61 هجري قمري باشد. بنابراين 10 محرم مقارن با 9 اكتبر 680 ميلادي يا سه شنبه 20 مهر 59 هجري شمسي مي شود.

مطابق اين بررسي نتيجه مي شود كه واقعه عاشورا (10 محرم 61 هجري قمري) در روز سه شنبه 20 يا چهارشنبه 21 مهر 59 هجري شمسي اتفاق افتاده است.